بازی کردن یکی از مهم‌ترین جنبه‌های زندگی کودکان است. بازی کردن نه تنها باعث سرگرمی آن‌ها می‌شود و لحظات شادی را می‌گذرانند، برای رشد و پرورش آن‌ها هم فواید متعددی دارد. پژوهش‌های مختلفی درباره‌ی اهمیت بازی کردن در رشد و پرورش کودکان انجام شده است و بر نقش مثبت بازی در پرورش کودک تأکید می‌کند. با ماهک همراه باشید تا درباره‌ی اهمیت بازی برای کودکان و نقشی که در تربیت آن‌ها دارد، بیشتر آشنا شوید.
بسیاری از والدین از روی تجربه می‌دانند که چرا بازی برای کودکان اهمیت دارد اما اطلاعات چندانی درباره‌ی فواید بسیار آن ندارند و به ندرت بازی را با یادگیری مرتبط می‌دانند.
بر اساس دیدگاه این افراد، بازی کردن فقط برای سرگرمی است و رابطهای با یادگیری واقعی ندارد. اما پژوهش‌های انجام‌شده این مطلب را تأیید نمی‌کنند. با توجه به نتایج این پژوهشها بازی کردن در واقع همان یادگیری است و کودکان از طریق بازی می‌آموزند. بازی یکی از مراحل ضروری در رشد کودک است و به همین دلیل نباید اهمیت بازی کردن در دوران کودکی را نادیده گرفت.
۱. تحریک اولیه‌ی رشد مغز:
بازی می‌تواند از جهات مختلف به تقویت رشد مغزی در کودک کمک کند. برای نمونه تجربیات ضروری برای زندگی را فراهم می‌کند و زمینه‌ساز رشد مغز می‌شود.
مغز کودکان به تعداد زیادی ارتباط‌دهنده‌ی بین سلول‌های عصبی یا سیناپس مجهز است. تولید بیش از حد سیناپس اجازه می‌دهد تا اطلاعاتی که در سال‌های اولیه کسب می‌شوند به شکل بنیادین در مغز ذخیره شوند. این ذخیره‌سازی بنیادین به تجربیات کاملی در زندگی نیاز دارد که در یک محیط غنی از بازی‌های حسی و حرکتی کسب می‌شوند. اگر این تجربه‌ها وجود نداشته باشند، سیناپس‌های مربوطه از بین می‌روند.
دانشمندان علوم اعصاب کشف کرده‌اند که قرار گرفتن در شرایط ایدئالی برای بازی از جهت محیط و لوازم و بازی کردن در محیطی با این شرایط می‌تواند باعث تغییرات شیمیایی و فیزیولوژیک در مغز شود. در بین نواحی مختلف مغز، این تغییرات بیشترین فایده را برای قشر مغز دارند. قشر مغز همان ناحیه‌ای از مغز است که با پردازش رفتارهای شناختی ارتباط بیشتری دارد.
۲. تقویت هوش:
یکی دیگر از فوایدی که برای بازی کردن مشخص شده است این است که بازی در دوران کودکی با داشتن هوش بیشتر در سنین بالاتر ارتباط دارد. از پژوهش‌های انجام شده در این زمینه نتایج جالبی به دست آمده است. این پژوهشها نشان دادند که اگر برای نوزادان شرایطی فراهم شود که به صورت منظم بازی کنند، آن‌ها در سه سالگی بهره‌ی هوشی بالاتری خواهند داشت. بعضی از روان‌شناسان بعد از تجزیه و تحلیل نتایج به دست آمده، این نظریه را تأیید کردند که بازی می‌تواند رشد شناختی، زبانی و اجتماعی کودک را تقویت کند.
۳. شکل‌گیری تفکر خلاقانه:
شاید آشکارترین فایده بازی این است که باعث افزایش خلاقیت در کودکان می‌شود. خلاقیت رابطه‌ی بسیار نزدیکی با تفکر واگرا دارد. تفکر واگرا با بررسی راه‌حل‌های ممکن همراه است و معمولا ایده‌‌پردازی خلاقانه را به دنبال دارد. پژوهشها نشان داده‌اند که بازی در شکل‌گیری تفکر واگرا بسیار مؤثر است.
در پژوهشی برای اثبات این تأثیر، ۵۲ کودک شش تا هفت ساله به صورت تصادفی انتخاب شدند و به دو گروه تقسیم شدند. بچه‌های گروه اول باید متنی را که روی تخته‌ی سیاه نوشته شده بود کپی می‌کردند و به بچه‌های گروه دوم نوعی خمیر بازی داده شد. سپس از آن‌ها خواسته شد تا یک فعالیت ابتکاری و خلاقانه انجام دهند. بررسی فعالیت‌هایی که این بچه‌ها انجام دادند این بود که بچه‌های گروه خمیر بازی به نتایج خلاقانه‌تری رسیده بودند.
بعضی دیگر از پژوهشها هم نشان دادند که بازی‌های آزاد به ویژه بازی‌های نمایشی با پیشرفت قابل توجه تفکر واگرا در ارتباط هستند. بازی‌های آزاد بازی‌هایی هستند که ساختار مشخصی ندارند و در آن‌ها کودکان تشویق می‌شوند خودشان ساختار بازی را طراحی کنند. در بازی‌های نمایشی، کودکان باید داستان‌ها را تصور کنند و در مرحله‌ی بعد آن‌ها را اجرا کنند. در این نوع بازی‌ها بچه‌ها می‌توانند آزادانه فکر کنند و انجام دهند و همین آزادی در فکر و عمل باعث تقویت خلاقیت در آن‌ها می‌شود.
خیال‌پردازی با خلاقیت بیشتر همراه است و برخی مطالعات نشان داده‌اند نوجوان‌هایی که خلاقیت بیشتری دارند، در دوران کودکی به داشتن دوستان خیالی تمایل داشته‌اند.
۴. بهبود مهارت‌های کلامی و ارتباطی:
یکی دیگر از نتایج قابل مشاهده‌ی پژوهشها ارتباط بین بازی‌های دوران کودکی و مهارت‌های ارتباطی در سنین بالاتر است. در پژوهشی که با هدف درک بهتر ارتباط بین مهارت‌های ارتباطی و بازی کردن انجام شد، پژوهشگران دریافتند که بازی با اسباب‌بازی‌ها چه تأثیراتی روی کودک می‌گذارد. در این پژوهش مشخص شد که اگر مادر یک اسباب‌بازی را نام‌گذاری کند و در بازی کودک با آن اسباب‌بازی مشارکت کند، بعد از سه ماه فرزند او مهارت‌های کلامی بهتری خواهد داشت.
در یک پژوهش دیگر، پژوهشگران رفتار کودکان حاضر در کلاس‌های ۶۵ مهد کودک را به مدت چهار هفته بررسی کردند. همان طور که پیش‌بینی می‌شد، همراه بودن این کلاس‌ها با بازی‌ها به ویژه بازی‌های نمایشی باعث شده بود تا کودکان عملکرد بهتری در یادگیری مهارت‌های پیش‌نیاز خواندن و نوشتن داشته باشند.
بازی‌های نمایشی به طور ویژه‌ای مفید هستند. کودکان خردسال هنگام انجام این بازی‌ها فرصت خوبی پیدا می‌کنند تا واژگان را بهتر بشناسند، بهتر مکالمه کنند و مطالب دیگران را بهتر درک کنند. در بازی‌های گروهی، کودکان معمولا برای رسیدن به توافق‌ها سعی می‌کنند به گفتار و رفتار یکدیگر پاسخ دهند.
۵. ارتقای مهارت‌های کنترل عواطف و تنظیم هیجانات:
تنظیم هیجانات یکی از مهارت‌های اساسی برای رفتن به مدرسه است. کودکانی که این مهارت را کسب کرده‌اند، آمادگی بیشتری برای حضور در مدرسه دارند. آن‌ها برای رسیدن نوبتشان صبورترند، در برابر وسوسه‌ی سایر بچه‌ها برای گرفتن اشیاء مختلف مقاومت بیشتری از خودشان نشان می‌دهند، هیجانات منفی را کنترل می‌کنند و می‌توانند فعالیت‌های چالش‌برانگیز را ادامه دهند.
در یک پژوهش، روان‌شناسان نحوه‌ی رفتار کودکان با حوادث منفی را هنگام بازی‌های نمایشی بررسی کردند. آن‌ها به این نتیجه رسیدند کودکانی که بازی‌های نمایشی بیشتری با مشارکت مربیان خودشان انجام داده بودند، در تنظیم هیجاناتشان بهتر عمل می‌کردند و برای ادامه‌ی بازی آمادگی بیشتری داشتند.
مهارت تنظیم هیجانات نه تنها برای کسب موفقیت‌های تحصیلی ضروری است بلکه باعث می‌شود کودک موفقیت‌های اجتماعی بیشتری را هم کسب کند. در مراکز پیش دبستانی، کودکانی که عملکرد بهتری در کنترل عواطف از خودشان نشان می‌دهند، با دوستان بیشتری در ارتباط هستند و از نظر اجتماعی توانایی‌های بیشتری دارند.
۶. رشد همدلی و شایستگی اجتماعی:
بازی کردن برای تقویت رشد اجتماعی کودکان بسیار مهم است. انجام بازی‌های فعال و بدون ساختار با دیگران (والدین، خواهر و برادر و هم‌سالان) فرصت بسیار خوبی برای پرورش مهارت‌های اجتماعی است. وقتی در بازی، کودکان نقشی را اجرا می‌کنند یا با هم‌سالان خود مذاکره می‌کنند، مهارت‌های اجتماعی بیشتری را می‌آموزند.
همچنین برای کودکان، بازی فرصتی برای یادگیری تعاملات اجتماعی است. کودکان همکاری با دیگران، پیروی کردن از قوانین، خود کنترلی و نحوه‌ی کنار آمدن با دیگران را در بازی‌ها یاد می‌گیرند.
روان‌شناسان به این نتیجه رسیده‌اند که انجام بیشتر بازی‌های خیالی به ویژه نمونه‌های پیچیده‌تر آن‌ها در دوران پیش دبستانی با سطح مهارت‌های اجتماعی و محبوبیت اجتماعی کودکان در ارتباط است. کودکانی که این تجربه را دارند بیشتر در فعالیت‌های اجتماعی مثبت شرکت می‌کنند.
کودکانی که بیشتر بازی می‌کنند، شادتر هستند، بهتر با شرایط مختلف سازگار می‌شوند، تعاملات اجتماعی بیشتری دارند، در بین هم‌سالان خودشان محبوب‌تر هستند و همدلی بیشتری از خودشان نشان می‌دهند. همدلی یکی از اصول مهم برای پیشرفت مهارت‌های اجتماعی است. چنین کودکانی در آینده افکار و احساسات دیگران را بهتر درک می‌کنند.
۷. ارتقای سطح سلامت جسمی و روانی:
در بخش‌های قبلی اشاره کردیم که بازی باعث تقویت مهارت تنظیم هیجانات می‌شود. این مهارت نقش اساسی در تاب‌آوری و سلامت روانی کودک دارد. از طرفی دیگر بازی‌هایی که شامل فعالیت‌های بدنی می‌شوند، مهارت‌های حرکتی، قدرت و استقامت را تقویت می‌کنند و در ارتقای سطح سلامت جسمانی کودک تأثیر دارند.
۸. برقراری رابطه‌ی بهتر و محکم‌تر با والدین، مربیان و هم‌سالان:
والدینی که با فرزندان خود بازی می‌کنند، رابطه‌ی بهتر و محکم‌تری با آن‌ها برقرار می‌کنند. حتی یک بازی ساده مانند «دالی موشه» می‌تواند به یک فرصت خوب برای برقراری رابطهای ویژه بین کودکان و والدین تبدیل شود. این‌گونه لحظات جزء تجربه‌های مثبت کودکان هستند. تجربیاتی که به رشد ذهنی کودکان کمک می‌کنند.
این آخرین فایده‌ای است که برای بازی به آن اشاره کردیم اما اهمیت آن اگر بیشتر از موارد قبل نباشد کمتر هم نیست. لحظات شاد همراه با بازی ارزشمندترین هدایایی هستند که می‌توانیم به کودکانمان اهدا کنیم.
نکته‌ی پایانی
بازی کردن برای رشد کودک ضروری است و به همین دلیل مراکز پیش دبستانی باید اهمیت ویژه‌ای برای رویکرد «بازی برای یادگیری» قائل باشند. در مقایسه‌ی با سایر روش‌های آموزشی، استفاده‌ی از این رویکرد می‌تواند شرایط بهتری را برای یادگیری فراهم کند. والدین هم هنگام انتخاب پیش دبستانی، به نحوه‌ی برگزاری کلاس‌ها، روش‌های آموزشی و میزان زمانی که به عنوان زمان آزاد به بازی بچه‌ها اختصاص داده می‌شود بیشتر توجه کنند.
