تعریف بازی‌های کودکان و روانشناسی آنها
تاثیر بازی در روند رشد کودک، مولفه ای است که در چند سال گذشته بسیار مورد بحث روانشناسان رشد قرار گرفته است. مطالعات مختلف نشان داده که بازی کودکان در شکل‌گیری شخصیت و عادات آن ها اثرگذاری بالایی دارد. کودک از طریق فعالیت‌های بازیگوشانه، شخصیت خود را تأیید می‌کند، تخیل خود را توسعه می‌دهد و پیوندها و جایگاه اجتماعی خود را تثبیت می‌کند. مطالعه و مشاهده بازی کودکان ابزار ارزشمندی برای شناخت روانشناسی کودک و سیر تکاملی آن است. اگر می‌خواهید با روند تاثیر گذاری بازی بر رشد عملکردی کودکان آشنا شوید، می توانید ما را دنبال کنید.
اولین چیزی که با شنیدن بازی و سرگرمی کودکان به یاد آن می‌افتید، لذت است. بازی همیشه سرگرم کننده است، به طور کلی هیجان را برمی انگیزد و نشانه‌هایی از شادی را نمایان می‌کند. هر نوع بازی، انواع مختلفی از لذت را ایجاد می‌کند: لذت حسی-حرکتی، لذت ایجاد و تخریب بدون احساس گناه، لذت بازی با همسالان و ... به طور خلاصه از اصلی‌ترین لذت‌های بازی هستند. احساس لذت باعث تقویت عملکردی مغز و افزایش توانایی ذهنی می‌شود. به همین ترتیب، می‌توان گفت بازی تجربه‌ای از آزادی است، زیرا در پس زمینه‌ای روانی رخ می دهد. در فعالیت داوطلبانهی بازی، کودک می تواند نوع لذت خود را انتخاب کند.
به عنوان مثال اگر هدف کودک انجام بازی‌های حرکتی است، لذت حسی_حرکتی نتیجه طبیعی این انتخاب است. در حالی که لذت ایجاد و تخریب بدون احساس گناه، بیشتر در بازی‌های فکری و معمایی رخ می دهد. پس همانطور که گفتیم، بازی یک فعالیت داوطلبانه و آزادانه است که به کودک امکان رد تحمیل‌های خارجی را می‌دهد. در ادامه شما را با نقش بازی در رشد مغزی و عملکردی کودک آشنا می‌کنیم.
بررسی تاثیر بازی در روند رشد کودک
مطالعات انجام‌شده از دیدگاه‌های مختلف، به ما این امکان را می‌دهد که سرگرمی کودکان را به‌عنوان یک قطعه کلیدی در رشد یکپارچه کودکان درنظر بگیریم. علت این بیان، ارتباط منظم بازی با رشد انسان در سطوح مختلفی از جمله خلاقیت، حل مسئله، یادگیری نقش های اجتماعی و ... است. از نتایج این مطالعات می‌توان استنباط کرد که بازی یک فعالیت حیاتی و ضروری برای رشد انسان است. همچنین می‌توان اقسام تاثیر گذاری بازی را در حیطه‌های مختلف روانشناسی مورد بحث و بررسی قرار داد. در تعریف روانشناسی رشد، بازی یک ضرورت حیاتی است، زیرا کودک برای رشد، به عمل، دست زدن به اشیا و ارتباط نیاز دارد. این خودجوش ترین فعالیت کودک است و تنها به وسیله بازی می تواند با محیط اطراف خود ارتباط برقرار کند.
همانطور که در بخش قبل اشاره کردیم، به طور کلی تاثیر بازی در روند رشد کودک را می توان به اقسام گوناگونی طبقه‌بندی کرد. توجه داشته باشید که درجه تمرکز کودک در انجام بازی‌های مختلف، میزان رشد هر یک از این مولفه‌ها را تعیین می کند. این اقسام شامل:
- رشد روانی_حرکتی
- رشد عاطفی_اجتماعی
- رشد فکری
در بخش‌های بعدی مقاله، این سه مولفه رشد کودک را با توجه به انجام فعالیت‌های سرگرمی در دوران کودکی بررسی می‌کنیم. می‌توانید برای کسب اطلاعات بیشتر در این باره، به سایر مقالات ما مراجعه کنید. همچنین می‌توانید برای تکمیل یا تصحیح اطلاعات خود، از یک روانشناس رشد یا تربیتی کمک بگیرید.
تاثیر بازی در رشد روانی_حرکتی کودک
از نظر روانی_حرکتی، تاثیر بازی در روند رشد کودک امری اثبات شده است. بازی باعث رشد بدن و حواس کودک می شود. قدرت، کنترل عضلات، تعادل و ادراک، برای توسعه عملکرد مغزی کودک ضروری هستند. نوزاد هنگام کاوش در خود و محیط اطرافش حرکات و احساساتش را تغییر می‌دهد. هنگامی که او الگوی عملی را کشف می‌کند، آن را بارها و بارها تکرار و تمرین می‌کند. با این کار هم لذت انجام الگوی عملی را تجربه می‌کند و هم پیامدها و احتمالات آنی آن را بررسی و گسترش می‌دهد. درواقع اولین الگوهای رشد در نوزادان، از طریق بازی با خود و محیط اطراف شکل میگیرد. این رشد در دوران کودکی، وابسته به بازی با همسالان و قرارگیری در محیط اجتماعی است.
همه بازی‌های حرکتی و سرگرمی کودکان، نقش مهمی در رشد پیشرونده روانی_حرکتی آنها دارند. تکمیل اثرات بلوغ عصبی و تحرک هماهنگی قسمت‌های مختلف بدن، در نتیجه رشد روانی و حرکتی به وجود می‌آیند. به لطف اولین بازی‌های حرکتی کودک در سال‌های اولیه رشد، زمینه برای رشد ذهنی کودکان فراهم می‌شود. به این ترتیب کودک ابتدا طرح‌های حرکتی ساده‌ای می‌سازد که به صورت تکراری تمرین می‌شوند. این حرکات به تدریج با یکدیگر ادغام شده و رشد مهارت‌های او را پیچیده‌تر می‌کنند. به عنوان نمونه، اولین بازی‌های حرکتی کودک شامل دویدن و پریدن است. این حرکت با تکرار و تمرین، به مرور میتواند با حرکات پیچیده دیگری همچون ورزش هنگام دویدن ادغام شود.
با مطالعه تاثیر بازی در روند رشد کودک، می‌توان رشد روانی و حسی کودکان را مشاهده کرد. از طریق بازی عملکردهای روانی_حرکتی مانند: توسعه مهارت‌های حرکتی درشت و ظریف، هماهنگی پویا، تعادل، دقت حرکات، قدرت عضلانی، کنترل حرکتی یا مقاومت افزایش پیدا می‌کند. همچنین توسعه ظرفیت‌های حسی مانند: ساختاربندی طرحواره بدن، ادراک فضایی_ بصری و ادراک شنیداری نیز رشد چشمگیری پیدا می‌کنند.
تاثیر سرگرمی کودکان در رشد عاطفی_اجتماعی
در مبحث روانشناسی رشد و از منظر عاطفی-اجتماعی، کودک از طریق بازی با همسالان خود ارتباط برقرار می‌کند. این ارتباط به او کمک می‌کند تا با اطرافیان خود آشنا شود، قواعد رفتاری را بیاموزد و خود را در چارچوب این تبادلات کشف کند. تمام فعالیت‌های گروهی که توسط پسران و دختران در طول دوران کودکی انجام می‌شود، رشد تدریجی اجتماعی آنها را تحریک می‌کند. مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد که بازی‌های نمادین، بازی‌های قانونمند و بازی‌های مشارکتی کودکان را بیشتر در شرایط اجتماعی شدن قرار میدهند. در ادامه در مورد هر یک از این بازی‌ها صحبت خواهیم کرد.
بازی‌های نمادین:
تحقیقات مربوط به تاثیر بازی در روند رشد کودک، بازی‌های نمادین را عامل مهمی در رشد اجتماعی کودک به شمار می‌آورد. به طور کلی بازی‌های نمادین، شامل نقش پذیری کودکان در دنیای ساختگی بزرگسالی هستند. به عنوان نمونه، کودکان با بازنمایی دنیای بزرگسالان، نقش‌های مختلفی همچون پزشک، فروشنده، خیاط و مهندس را میپذیرند. این بازی‌ها دانش دنیای اجتماعی کودکان را گسترش داده و آنها را برای کار در دوران بزرگسالی آماده می‌کنند.
بازی‌های قانونمند:
در میان دنیای بازی و سرگرمی کودکان، بازی‌های قانونمند نقش ویژهای دارند. بازی‌های قواعد اگرچه در حدود 4-5 سالگی ظاهر می‌شوند اما از 7 تا 12 سالگی شکل میگیرند. همچنین شامل بازی‌هایی هستند که در آنها فرد با قواعد و قانونگذاریهای اولیه در زندگی آشنا می شوند. به عنوان مثال کودکان قواعدی را در میان خود به رسمیت میشناسند و هر یک از اعضا در صورت سرپیچی از این قانون، تنبیه می‌شوند.
بازی‌های مشارکتی:
در روانشناسی رشد، بازی‌های مشارکتی شامل بازی‌هایی هستند که در آن بازیکنان برای رسیدن به اهداف مشترک تلاش می‌کنند. آنها بازی‌هایی هستند که ارتباطات، انسجام، اعتماد و همکاری کودکان را ارتقا میدهند. این دسته میتواند شامل بازی‌های بازنمایی جمعی، بازی‌های حرکتی و بازی‌های قانون و قاعده باشد.
اثرگذاری سرگرمی کودکان در رشد فکری
نقش بازی در رشد خردسال و کودک، امری غیر قابل انکار است. به همین دلیل عده‌ای آن را در حوزه های رشد فکری نیز مورد بررسی قرار داده اند. همانطور که اشاره کردیم، با بازی کردن کودک یاد می گیرد و تجربیات جدیدی به دست می آورد. به طور کلی بازی فرصتی برای موفقیت و اشتباه کردن، به کارگیری دانش و حل مشکلات است. همچنین بازی رشد مهارت های تفکر و خلاقیت کودک را تحریک کرده و زمینه های یادگیری بالقوه را ایجاد می کند. در سطح فکری، توسعه بازی و ساخت داستان‌های تخیلی، گرایش‌های بسیاری را در رشد شناختی ایجاد می کند. توسعه قوه تخیل می تواند باعث رشد فکری و ذهنی کودک شود.
سرگرمی کودکان و بازی‌ها، ابزاری برای دستکاری و رشد فکری شناخته می شوند. این واقعیت را بسیاری از روانشناسان و محققان حوزه تفکر شناختی تایید کرده اند. آن ها عقیده دارند شرایط بازی کودک را وادار می کند که بر روی اشیاء، موقعیت بازی یا قوانین رایج در بازی تمرکز کند. همچنین معتقدند هر کسی که موقعیت بازی را به دقت دنبال نکرده و قوانین بازی را به خاطر نمی آورد، از بازی اخراج می شود. در واقع از طریق بازی، کودکان می توانند دنیای تفکرات خود را گسترش دهند و به یک تمرکز پایدار دست پیدا کنند.
تحقیق درباره تاثیر بازی در روند رشد کودک، باعث شده تا دانشمندان حوزه روانشناسی به نتایج جالبی دست پیدا کنند. آن ها پس از بررسی فراوان، رابطه نزدیکی بین بازی و رشد خلاقیت فکری کودکان پیدا کرده اند. آنان معتقدند بازی اولین فعالیت خلاقانه کودک به شمار می‌آید؛ زیرا تفکر آزاد را توسعه داده و در نهایت منجر به رشد فکری کودک می‌شود. همچنین اندیشمندان حوزه روانشناسی معتقد هستند که بازی باعث ایجاد تمایز میان واقعیت و تخیل کودک می شود.
بازی از نگاه کودکان چه تجربه ای است؟
از دید روانشناسی رشد، برای کودک شما بازی به معنای داشتن تجربیاتی است که برای کل رشد او مهم است. با استفاده از بازی، کودک قادر به رشد توانایی‌های جسمی و ذهنی و تثبیت و توسعه بیشتر آن ها است. با این حال، اینکه کودک شما چگونه و با چه چیزی بازی می‌کند بستگی به این دارد که چه مهارت‌هایی تازه به بلوغ میرسند: یک کودک حدودا شش ماهه به سختی به راه رفتن یک اسباب بازی اردک علاقه‌مند خواهد شد؛ زیرا عمدتا مشغول گرفتن اشیاء و استفاده گسترده از آنها برای کشف است. بازی کودک شما همیشه بازتابی از سطح فعلی رشد اوست.
بازی و تفریح، کلماتی جادویی برای زندگی شاد کودک هستند. برای تجربه بهتر کودک از سرگرمی و تفریح، شما به عنوان والدین از هر اسباب بازی و ابزاری مهمتر هستید. بهتر است از انجام هر کاری که برای کودک شما سرگرم کننده است و علاقه او را برمی انگیزد دریغ نکنید. همچنین باید به خاطر داشته باشید بازی هایی که انجام می دهید، حواس کودک را تحریک کند و باعث رشد او شود. بازی با کودک شما نباید برای دنبال کردن هدفی یا برانگیختن واکنش خاصی از کودک شما باشد. مهمترین چیز این است که شما و کودکتان در حین بازی سرگرم شوید!
برای کودکان، بازی و تفریح فرآیندی هستند که از طریق آنها می توانند به احساسات مختلفی دست پیدا کنند. آن ها در ابتدا سعی می‌کنند بازی‌های خود را به گونه‌ای تعریف کنند که شخصیت اصلی و قهرمان قصه خود باشند. این شرایط تا چند سال اول زندگی کودک و حدود 7 الی 8 سالگی ادامه خواهد داشت. پس از سپری شدن این دوران، کودک سعی می کند خود مرکز بینی در هنگام بازی را به مشارکت گروهی و اجتماعی تغییر دهد.
وظیفه والدین بر ایجاد تاثیر بازی در روند رشد کودک
برای مشاهده تاثیر بازی در روند رشد کودک، شما مجبور نیستید یک برنامه شلوغ بازی برای کودک خود فراهم کنید. به این دلیل که حتی در سال اول زندگی، کودکان می‌توانند برای مدت کوتاهی خود را مشغول کنند. آنها با پاهای خود بازی می‌کنند، چیزی را می‌جوند یا با هدف کشف یک اسباب بازی ساعت ها سرگرم می‌شوند. به خصوص پس از بیدار شدن از خواب، بسیاری از کودکان برای مدتی تنها در رختخواب خود مشغول بازی می شوند. آنها برای خود صحبت می کنند یا با دستان خود بازی می‌کنند. اینها همگی از نشانه‌های شروع بازی انفرادی در فرزند شما هستند.
بهتر است به عنوان یک پدر یا مادر اجازه دهید فرزندتان با آرامش به بازی و تفریح انفرادی و تنهایی بپردازد. شما تنها زمانی می توانید خود را درگیر بازی آنها کنید که خودشان از شما درخواست کنند. کودک شما با هر چیزی که بازی می کند و کشف می‌کند، نباید به خودش و سلامتش آسیب برساند. بهتر است به عنوان یک والد، سعی کنید هنگام خرید اسباب بازی مواردی را مورد توجه قرار دهید. از جمله سعی کنید اسباب بازی نشکن، بدون لک، بدون لبه، زاویه و غیر قابل بلعیدن باشد.
در نهایت این که تاثیر بازی در روند رشد کودک، می تواند طی دوره های طولانی مدت قابل مشاهده باشد. اگر بر روی تربیت فکری و عاطفی فرزند خود سرمایه گذاری کنید، در آینده نتیجه این امر را مشاهده خواهید کرد.